Ontbijtkoek: Gezond of lariekoek? Met heerlijke recepten!

Ontbijtkoek heeft al heel lang een gezond imago, want’ het is zo lekker vetarm.’ Iedereen is er ook wel bekend mee. Bij het ontbijt, een plak bij de koffie, op brood. En de laatste jaren komen er steeds meer soorten op de markt: volkoren, met minder suiker, met noten, chocola, rozijnen… Maar is het nu werkelijk zo gezond als het lijkt? En wat zit er eigenlijk in ontbijtkoek? In dit blog kun je alle ins en outs over dit populaire product lezen.

Wat is ontbijtkoek en waar komt het vandaan?

Ontbijtkoek is een oer-Hollands product, hoewel er in allerlei landen vergelijkbare producten te vinden zijn. In het oude Egypte werd er al een honingkoek gemaakt van granen, specerijen en honing. Ook de Grieken en Romeinen kenden een soortgelijke zoete koek. In de Middeleeuwen bakten de monniken in de kloosters peperkoek. De granen en honing waren daar voorhanden. In de koloniale tijd kwamen nieuwe specerijen naar Nederland. Zodoende werd de koek verder ontwikkeld. Het werd ook aangeboden aan hoogwaardigheidsbekleders bij het bezoeken van andere landen en steden. Vanaf het begin van de 16^e eeuw was de koek bekend in de omgeving van Utrecht, later ook in andere provincies. Vooral Friesland is bekend als het gaat om de productie van ontbijtkoek.
In Vlaanderen kende men al in de 13^e eeuw een soort ontbijtkoek, waarin ook sinaasappelschilletjes en amandelen zaten. Vanuit Gent werd ‘peperkoek’ geëxporteerd naar Engeland. Dat was wat anders dan ‘gingerbread’: honing was nieuw voor hen. Zowel in Nederland als in België was er een traditie om op de kermis een speciale versie van de koek te bakken: plat en taai. Jongens moesten die dan in 3 stukken hakken, waarna de winnaar een stuk ‘pondkoek’ kreeg. In Duitsland werd in de 17^e eeuw ‘Lebkuchen’ gebakken. Ieder land kent dan weer zijn eigen specifieke recept.
Ontbijtkoek heeft een kruidige smaak, afkomstig van een speciaal mengsel van specerijen, waarvan kaneel wel de belangrijkste is. De herkomst van de naam ‘ontbijtkoek’ is niet helemaal duidelijk. Het lijkt erop dat het woord ontbijten komt van unbiten, wat rond 1200 ook “een kleinigheid eten” betekende.

Welke andere namen zijn er?

Ontbijtkoek is de meest bekende, algemene naam. Toch zijn er allerlei andere, vaak streekgebonden, namen die je tegen kunt komen: snijkoek, Deventer koek, peperkoek, pondkoek, honingkoek, zeemkoek, kruidkoek. Soms horen daar wel weer net iets andere recepten bij.

Wat is het verschil tussen kruidkoek en ontbijtkoek?

De namen ontbijtkoek en kruidkoek worden soms door elkaar gebruikt. Toch is het niet hetzelfde. Ontbijtkoek is wat luchtiger dan kruidkoek en bevat andere specerijen dan kruidkoek. De basisingrediënten zijn wel hetzelfde.

Welke andere soorten en varianten zijn er?

Er zijn in de loop van de tijd allerlei verschillende varianten van ontbijtkoek ontwikkeld. Soms zijn dat streekgebonden producten. Ik noem een aantal varianten:

Groninger koek (met sukade)
Gemberkoek
Kandijkoek (met kandijsuiker)
Oudewijvenkoek (met anijs)
Volkoren ontbijtkoek
Zero sugar
Ontbijtkoek met minder suiker
Ontbijtkoek met noten, appel en/of rozijnen
Ontbijtkoek met chocola

In welke vormen kun je ontbijtkoek kopen?

Vroeger kwam je alleen ontbijtkoek in één grote koek tegen. Tegenwoordig is er ook voorgesneden ontbijtkoek en ontbijtkoek in apart verpakte repen.

Hoe kun je ontbijtkoek gebruiken?

De naam ontbijtkoek suggereert dat het specifiek een ontbijt product is. Toch is ontbijtkoek op veel meer momenten een graag gegeten lekkernij. En je kunt het op nog veel meer manieren gebruiken, zoals:

Bij de lunch, al dan niet met boter. Sommige mensen eten het op brood, of samen met roggebrood.
Als tussendoortje bij de koffie
Ontbijtkoek geeft een lekkere smaaktoevoeging in stoofvlees, soms samen met bier.
Een plakje ontbijtkoek om gehakt mee aan te maken.
Je kunt er sauzen mee binden en een lekker smaakje eraan geven.

Wat zijn de ingrediënten van ontbijtkoek?

Maar natuurlijk is het belangrijk om niet alleen te letten op hoe het smaakt en hoe je ontbijtkoek kunt gebruiken, maar ook op wat erin zit. In de basis is dit bij vrijwel alle soorten ontbijtkoek hetzelfde:

Glucose-fructosestroop (als eerste ingrediënt; dit is dus het grootste gedeelte)
Roggebloem
Water
Rijsmiddel
Conserveringsmiddel
Specerijen (soms nader omschreven als kaneel, kruidnagel etc)
Soms: suiker; vetstof (bv zonnebloemolie, palmolie); tarwemout

Hoe (on)gezond is ontbijtkoek?

Ontbijtkoek heeft nog steeds een gezond imago. Maar als je het rijtje ingrediënten goed bekijkt, begrijp je waarschijnlijk al wel dat dit absoluut niet klopt. Integendeel: het zou beter zijn om de koek geen ontbijtkoek, maar suikerkoek te noemen. Er zijn nog meer redenen waarom ontbijtkoek niet bepaald gezond is:

Het bevat vrijwel alleen maar koolhydraten, voor grofweg de helft toegevoegde suikers… Als je een plakje ontbijtkoek eet, krijg je al zo’n 20 gram suiker binnen. Dat is eh… zo’n 5 klontjes!!!
Afgezien van de ellende die suiker teweeg kan brengen wat betreft laaggradige ontstekingen en verzuring geeft al die suiker ook een enorme piek in je bloedsuikerspiegel. Hierdoor zul je nóg meer trek krijgen en gaan snaaien.
Reken je niet rijk met volkoren ontbijtkoek. Dit bevat weliswaar iets meer voedingsvezels, maar dat is per plakje ongeveer 1 gram meer. Dat is te verwaarlozen en zal je niet helpen om de stijging van de bloedsuikerspiegel tegen te gaan.
De bloem die gebruikt wordt is roggebloem. Dat is een glutenhoudend graan. Gluten kunnen de darmwand beschadigen, zodat die meer doorlatend wordt, waardoor allerlei stoffen in de bloedbaan kunnen ‘lekken’ die daar niet thuishoren. Daardoor kunnen elders in het lichaam laaggradige ontstekingen ontstaan. Ook mensen die geen coeliakie hebben, kunnen op deze manier last krijgen van gluten.
Als er vet toegevoegd is, gaat het altijd om een ongezond, industrieel bewerkt vet, zoals zonnebloemolie.
Ontbijtkoek wordt gebakken op zeer hoge temperatuur. Hierbij wordt relatief veel acrylamide gevormd, vooral in het laagje op de ontbijtkoek. Dit is een kankerverwekkende stof. En ja, wij vinden dat donkere laagje op de ontbijtkoek nu juist zo lekker… Ondanks de regels die er zijn, blijkt ongeveer een derde van de ontbijtkoeken de norm voor acrylamide te overschrijden.
Ook ontbijtkoek met minder suiker of zelfs zonder toegevoegde suiker is niet bepaald gezond te noemen. Als zoetstof kan cichoreiwortel gebruikt worden. Dit kan laxerend werken en winderigheid opleveren. Andere zoetstoffen zijn wellicht nog schadelijker. Bovendien blijft het grootste deel van de koek bestaan uit suikers.
Laat je niet misleiden door de term ‘biologisch’. De ingrediënten mogen dan van biologische oorsprong zijn, het is en blijft vooral suiker.
De voorverpakte repen zijn vaak groter dan een plak die je zelf snijdt. Zo krijg je nog meer suiker binnen.

Welke alternatieven zijn er?

Het is inmiddels wel duidelijk dat je ontbijtkoek beter kunt laten staan als je gezondheid je lief is. Maar ja, het is zo lekker, die ontbijtkoek… Het goede nieuws is dat je het heel eenvoudig zelf kunt maken. Misschien zelfs nog wel lekkerder! Eerlijk is eerlijk, het is best lastig om de exacte smaak te krijgen, maar dat betekent niet dat je geen lekkere koek kunt bakken. Bovendien heb je helemaal zelf in de hand wat je erin doet als ‘verrijking’. Zo kun je elke keer weer een andere variatie maken. Ik noem een aantal opties.

Het allereenvoudigste is om de bakmix voor Kruidkoek van De Eetlijn te gebruiken. Wat eitjes en kefir of Griekse yoghurt en wat steviadruppels erbij, in de oven en klaar! Je kunt er nog extra noten doorheen doen, en/of wat cranberries.
De EetLijn heeft een lekker recept voor Oude Wijvenkoek. Als je de anijs vervangt door wat extra kaneel, kom je een heel eind in de richting van Ontbijtkoek: https://www.deeetlijn.nl/wp-content/uploads/2020/07/Oudenwijvenkoek-of-muffins.pdf
Liever iets wat je niet in de oven hoeft te bakken? Dan is dit recept wat voor jou: https://www.deeetlijn.nl/wp-content/uploads/2020/05/Ontbijtkoek-uit-de-pan-
Het EetLijn Recept van deze week: https://www.deeetlijn.nl/wp-content/uploads/2025/01/Ontbijtkoek.pdf

Je ziet: ontbijtkoek kan ook op een gezonde manier. Zo is het niet alleen niet óngezond, maar je voedt je lichaam ermee, omdat het boordevol voedingsstoffen zit! Helemaal geschikt dus voor de EetLijn. Ook voor fase 1 in de EetLijn Methode. In deze methode hoef je helemaal niets te missen. Integendeel: elke keer weer hoor ik van cliënten terug dat ze zo lekker eten sinds ze met de EetLijn begonnen zijn!

Wil je meer weten over de EetLijn Methode? Stuur dan een mailtje naar nettie.bom@deeetlijn.nl Ik zoek dan een coach bij jou in de buurt.

Heb je belangstelling voor de Bakmix voor Kruidkoek? https://shop.deeetlijn.nl/product/eetlijn-bakmix-voor-kruidkoek/